محوطه باستانی شادیاخ در جبهه غربی نیشابورکهن و به فاصله حدود 3کیلومتری شهر نیشابور فعلی واقع است. تا اوایل قرن سوم هجری شادیاخ باغی بوده واقع در مغرب شهر کهن نیشابور که خارج از ان شهرقرار داشت. در دورههای بعد نیز مورد توجه حکمرانات و سلاطین قرار گرفته است. محوطه این سایت باستانی بالغ بر 26هکتار است که بیش از 2هزار مترمربع ان کاوش و صدها اثر تاریخی در ان کشف شده است. شادیاخ به عنوان یک موزه روباز و صحرایی می تواند به عنوان یکی از مراکز مهم گردشگری نیشابور قرار گیرد.
شش فصل كاوش باستانشناسي شادياخ، دو برهه مهم تاريخ نيشابور را به ما عرضه كرده است: دوران سلجوقي و خوارزمشاهي، دوران ايلخاني. در دوران سلجوقي و خوارزمشاهي نيشابور در اوج شكوه و عظمت فرهنگي بود و هنر در همه وجوه خوش مي درخشيد. از آن دوران در سمت شرقي دروازه جنوبي شادياخ كاخ يا عمارتي اشرافي كشف شده كه بخوبي نحوه معيشت و الزامات زندگي آن دوران را معرفي مي كند. عناصر معماري آن كاخ كه تا كنون كشف و شناخته شدهاند مشتمل هستند بر صحن، اسطبل، كارگاه عصاره كشي انگور، كارگاه آهنگري، مطبخ، انبار، تالار مركزي يا تالار بار عام و اندروني كه خود مجموعه معماري ديكري شامل يك صحن چهار ايواني و اطاقهاي هم پهلو و مرتبط است. اين بخش حداقل يك بار تغيير كاربري داده و ايوان غربي صحن چهار ايواني در اين مجموعه تبديل به كارگاه شيشه گري جهت ساخت شيشه هاي تخت يا جام گرديده كه با توجه به پيشينه شيشهگري احتمالاً آغاز ساخت شيشه جام را بايد در شادياخ نيشابور دانست. در همين بخش نيز يك سياه چال بدست آمد. زيباترين و پرشكوه ترين بخش مجموعه معماري شادياخ تالار مركزي يا بار عام است. اين تالار كه پلان چليپايي و چهار ايواني دارد، پوشيده از گچبري با نقوش متنوع و كتيبه و پيكره هايي در اندازه و فرم هاي متفاوت بوده كه اكنون از ديوار فرو افتاده و تنها اندكي از گچبريها و يك كتيبه كوفي زيبا با مضمون تكرار كلمه « لملك » باقي مانده است. از هر گوشه و حدفاصل ايوانها راهرويي به فضاهاي معماري پيرامون تالار گشوده شده است. شكل گيري ديوارها و تزئينات معماري اين عمارت منظم، موزون و زيبا و متناسب با رونق فرهنگي قرن ششم هجري است. پس از ويراني نيشابور به دست مغولها در دوران ايلخانيان براي پناه باقيماندهی معدود اهالي نيشابور فضاهاي نيمه ويران دروازه، مرمت و بازسازي شده و مورد سكونت قرار گرفته و در نهايت بر اثر زلزلهاي آن فضاهاي نامنظم سست بنيان در هم ريخته و جمعي از اهالي بر اثر آن زلزله جان خود را از دست داده اند كه اسكلت آن ها هم اكنون تثبيت گرديده و در معرض ديد قرار گرفته است. در اين بخش از شادياخ اتاق هاي وسيع آجري طرفين راهرو سنگفرش به كمك قطعات سنگ و آجر و ديوارههاي خشتي به فضاهاي معماري كوچك و نامنظم تبديل گرديده و عاري از هر نوع پيرايش و تزئينات معماري است. به عبارت ديگرداده هاي باستانشناسي در اين بخش شادياخ حكايت از اين دارد كه مردم نيشابور در آن عصر نهايت استيصال را داشته و پرداختن به فرهنگ و هنر و تفنن گويا مجال خودنمايي به خود نداده است.
علاوه بر مواد فرهنگي غير منقول، تعداد زيادي آثار و اشياي منقول اعم از اشياي سفالي، فلزي، شيشهاي، گچبري و ... بدست آمده است.
-
منطقه جنوب شرقي و جنوب نيشابور، بويژه محدوده بين آرامگاه امامزاده محمد محروق و خيام و فضل بن شاذان و راه شوسه نيشابور به مشهد، بي شك يكي از گرانبارترين خاطرات و عبرت هاي تمدن و فرهنگ شكوهمند اسلامي ـ ايراني را در خود نهفته دارد. در اين منطقه بازماندههاي كهندژ (قهندژ) وجود دارد با قدمتي چند هزار ساله كه يكي از چند كهندژ مورد اعتنا در ايران است. از اين كهندژ آثاري چند برجاست كه بايد مرمت و احيا شود تا در معرض ديد و درس آموزي قرار گيرد.
-
در جنوب همين منطقه، در قرون اوليه اسلامي مسجد بزرگي وجود داشته است كه يكي از عجايب جهان اسلام به شمار مي رفته و عظمت آن بگونهاي بوده است كه همزمان 60هزار نمازگزار مي توانستهاند به اداي فرضيه بپردازد و نيز هزار ستون و بيش از يك صد خادم داشته است.
-
شرق و جنوب كهندژ ياد شده گورگاه صدها شخصيت بزرگ مسلمان است كه هر يك در زمانه خود شخصيتي گرانسگ و حرمت انگيز بوده اند از آن جمله اند :
-
فتال نيشابوري صاحب روضه الواعظين
-
مسلم بن حجاج نيشابوري صاحب صحيح مسلم دومين كتاب حديث معتبر اهل سنت در اسلام.
-
ابوالقاسم قشيري صاحب رساله قشيريه.
-
ابوعلي دقاق استاد و پدرزن ابوالقاسم قشيري. دو عارف بزرگ دنياي اسلام.
-
...
4. در شرق تپه تراباباد منطقه ملقاباد و محله حيره واقع است كه زادگاه و خفتن جاي صدها شخصيت بزرگ عالم اسلام است و از بزرگترين محلات نيشابور كهن در دوران اوج و عظمت تمدن اسلام محسوب مي شود. در جنوب غرب ترباباد آرامگاه فضل بن شاذان واقع است. فضل از متكلمين طراز اول شيعه و يار و مصاحب چهار امام همام يعني امام محمد تقي(ع)، امام حسن عسگري(ع) و بنا به روايتي امام رضا(ع) بوده است و در بين ده ها اثر او كتاب «الايضاح» او مشهور است.
5. در جنوب غربي و غرب تپه ترباباد بازار كوچك و بزرگ نيشابور كهن واقع بوده است همان بازاري كه شيخ ابوسعيد ابوالخير از آن ياد مي كند و حسن مؤدب را جهت تهذيب نفس براي خريد جگر بند روانه آن مي دارد و پيش از اين، همين بازار محل عبور كاروان پر شكوه و شوكت حضرت ثامن الحجج و مكان بيان حديث مهم سلسله الذهب بوده است.